Dysputa – Jacek Malczewski z Mieczysławem Gąseckim

Malarstwo Jacka Malczewskiego to w dużej mierze charakterystyczne portrety i autoportrety, które stanowią jeden z wyznaczników jego indywidualnego stylu i artystycznej charyzmy. Były malowane zwykle w ujęciu realistycznym, często z towarzyszeniem postaci literackich czy baśniowych. W „Dyspucie” dominuje ten pierwszy rodzaj przedstawienia. Brak tutaj fantazyjnych strojów czy mitologicznej symboliki.

Zwraca uwagę układ kompozycyjny pracy, który oprócz siedzących mężczyzn, kieruje uwagę widza na uchylone okno. Bohaterami obrazu jest Jacek Malczewski oraz Mieczysław Gąsecki – wieloletni przyjaciel artysty, malarz, konserwator obrazów. Jak zaznacza w orzeczeniu Kazimierz Buczkowski: „omawiany obraz ofiarował Jacek Malczewski M. Gąseckiemu, u którego tą pracę przed wojną oglądałem”. Gąsecki wielokrotnie pojawia się na płótnach artysty. Pozuje m. in. do obrazu „Przekazanie palety - Autoportret z Mieczysławem Gąseckim”, znajdującego się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie i datowanego na 1922 rok (rok po powstaniu omawianej pracy). „Goniu”, jak nazywał go Malczewski, był wsparciem dla malarza także przy pracach technicznych i konserwatorskich, a nawet tworzył tzw. „podmalówki”. Towarzyszył także artyście podczas pobytu w Lusławicach.

Wątki autobiograficzne, wspomnieniowe w malarstwie Jacka Malczewskiego można zaobserwować od około 1914 roku. Wówczas rozpoczął pracę nad cyklem „Moje życie”, w którym przeplatają się motywy młodości z nieuchronnością śmierci. Coraz częściej Malczewski tworzył również autoportrety. Zwykle nie były to proste przedstawienia własnego wizerunku. Malczewski przybierał różne stroje, nie raz z fantazyjnymi dodatkami. Artysta w swoich autoportretach ma rycerską zbroję, innym razem bufiaste draperie czy kapelusze. Jakby wcielał się w różne role i przybierał odpowiednie dla nich akcesoria. Przedstawiał siebie jako postaci znane z literatury (np. Dantego) czy w otoczeniu  mitologicznych stworów. W swoich obrazach był żołnierzem, zakonnikiem, sybirakiem, a nawet Chrystusem czy św. Franciszkiem. Można w nich dostrzec, tak charakterystyczne dla Malczewskiego, posługiwanie się symbolem.

W portretach artysty ważna jest dwoistość: z jednej strony wierność w oddaniu wyglądu postaci, z drugiej – uchwycenie sfery duchowej, emocji portretowanego, często poprzez towarzyszące mu zjawy, mitologiczne stworzenia: „w świecie Malczewskiego bowiem hipostazy wyobraźni, sny, halucynacje i widzenia mają tę samą realność, co zewnętrzny, materialny świat” (Agnieszka Ławniczakowa).

W roku powstania „Dysputy” malarz został odznaczony Orderem Polonia Restituta IV klasy, a także ustąpił z funkcji profesora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w której nauczał z przerwami od 1896 roku. W 1921 roku artysta uczestniczył również w Wystawie Sztuki Polskiej w Grand Palais w Paryżu. Od 1923 roku malarz prowadził szkółkę malarską dla dzieci wiejskich. W tym czasie powstał również tryptyk „Mój pogrzeb”.